Adwokat Kamil Gross wyjaśnia: Spadkobierca testamentowy a obowiązek zapłaty zachowku

Z naszego cyklu - Prawnik radzi". kolejne ważne informacje od adwokata Kamila Grossa:
Klienci bardzo często pytają mnie jak uchronić swoich zstępnych przed zapłatą zachowku. Odpowiedź na to pytanie nie jest niednoznaczna, a problem zachowku jest dość skomplikowany. Zacząć należy od tego, czym jest zachowek. Można powiedzieć, że jest to pewna część udziału spadkowego wyrażona w pieniądzu. Zgodnie bowiem z Kodeksem cywilnym (dalej „k.c.”) niektórym spadkobiercom należy się zapłata nazywana zachowkiem nawet wtedy, gdy nie zostali powołani do dziedziczenia. Zgodnie z art. 991 § 1 k.c. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy (a nie są ponieważ np. spadkodawca pozostawił testament) należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału. Jeżeli więc spadkodawca pozostawił testament, w którym do całości spadku powołał jedno z dzieci, to pozostałym zstępnym oraz małżonkowi przysługuje zachowek, którego mogą żądać od dziecka, które zostało wskazane w testamencie jako jedyny spadkobierca.

Co jednak zrobić, aby uchronić dziecko przed zapłatą zachowku pozostałym dzieciom i małżonkowi spadkodawcy?

Czy może w takiej sytuacji rozsądniej byłoby przekazać majątek w drodze zawarcia umowy darowizny jeszcze za życia spadkodawcy, zamiast sporządzać testament? Nie jest to wystarczające rozwiązanie. Jeżeli bowiem spadkodawca przeniesie na spadkobiercę cały majątek w drodze umowy darowizny to i tak pozostałym spadkobiercom ustawowym wymienionym w art. 991 § 1 k.c. należeć się będzie zachowek. Dzieje się tak dlatego, że zgodnie z art. 993 k.c. przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku m.in. darowizny dokonane przez spadkodawcę. Jeżeli tak, to wartość darowizny uczynionej przez spadkodawcę na rzecz jednego z dzieci i to bez względu na to, kiedy została dokonana, dolicza się do spadku, a więc przyjmuje się pewnego rodzaju fikcję prawną, iż wartość tej darowizny stanowi spadek po spadkodawcy. Od tej wartości oblicza się wartość zachowku zgodnie z dyspozycją art. 991 § 1 k.c. Darowiznę uczynioną na rzecz jednego ze spadkobierców zawsze będzie trzeba doliczyć do spadku przy obliczaniu zachowku.

Spadkodawca może jednak w umowie darowizny uczynić zapis, iż darowizna ta zostaje dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia na schedę spadkową (art. 1039 § 1 k.c.). Jeżeli taki zapis znajdzie się w umowie darowizny, wtedy w przypadku zainicjowania postępowania o dział spadku pomiędzy zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy nie będą zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową takiej darowizny. Jeżeli więc w skład spadku wchodzą jeszcze inne aktywa, niż te objęte umową darowizny, spadkobiercy ustawowi zainteresowani podzieleniem pomiędzy siebie tych aktywów, będą zmuszeni przeprowadzić postępowanie o dział spadku. Obdarowany spadkobierca będzie mógł także otrzymać swój udział w spadku bez konieczności zaliczania na ten udział otrzymanej wcześniej darowizny. Artykuł 1039 k.c. znajduje zastosowanie jedynie do działu spadku pomiędzy spadkobiercami ustawowymi. Przepis ten przewiduje wyjątek od zasady zaliczania darowizn na schedę spadkową, gdy z oświadczenia spadkodawcy bądź okoliczności wynika, że darowizny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. Brak jest tego typu regulacji w przepisach dotyczących zachowku, co prowadzi do wniosku, że doliczanie darowizn do wartości spadku celem wyliczenia substratu zachowku jest zawsze obligatoryjne (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 20 grudnia 2016 r., I ACa 957/16, LEX nr 2257060).

Zachowek jest instytucją kontrowersyjną. Ogranicza bowiem swobodne rozporządzanie przez spadkodawcę swoim majątkiem według własnego uznania. Zdaniem autora niniejszego artykułu zachowek jest zbyt daleko idącą ingerencją w sferę wolności jednostki, w tym przypadku spadkodawcy, który powołując do spadku wybraną przez siebie osobę, nie jest w stanie uchronić jej przed koniecznością zapłaty na rzecz pozostałych spadkobierców wymienionych w art. 991 § 1 k.c. Nierzadko zaś wysokość zachowku i jego „nieurchronność” prowadzi do konieczności wyzbycia-sprzedaży się majątku rodowego, podyktowanej koniecznością zapłaty zachowku. Występowanie w polskim porządku prawnym instytucji zachowku tłumaczy się koniecznością ochrony dobra w postaci więzów rodzinnych. Roszczenie o zapłatę zachowku ma na celu chronić bezpośrednich spadkobierców ustawowych przed pokrzywdzeniem ze strony spadkodawcy. Jego funkcją jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w art. 991 § 1 k.c. ułamkowi wartości ich udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.

Aby uchronić spadkobierców przed zapłatą zachowku można, zamiast sporządzać testament lub przekazywać majątek w drodze umowy darowizny, zawrzeć umowę dożywocia. Jest to umowa uregulowana w art. 908 k.c. Różni się jednak od darowizny tym, że w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązuje się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie. Nabyca nieruchomości powinien, w braku odmiennych zapisów umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym. Umowę tę - w odróżnieniu od umowy darowizny - traktuje się jako umowę wzajemną, stąd też nie zalicza się jej do spadku przy obliczaniu zachowku. W ten sposób można rozdysponować majątkiem w postaci nieruchomości nie obciążając jednocześnie nabywcy nieruchomości obowiązkiem zapłaty zachowku na rzecz uprawnionych. Umowa ta jednak - oprócz obowiązków z niej wynikających - jest obciążona także obowiązkiem zapłaty podatku od czynności cywilnoprawnych w wysokości 2% wartości nieruchomości, przez co pociąga za sobą wyższe koszty niż umowa darowizny, przy której osoby zaliczające się do pierwszej grupy podatkowej, zwolnione są z obowiązku zapłaty podatku.

Wielkie archiwum porad prawnych

Alimenty? Egzekucja długów? Zasiedzenia? Te i wiele innych zagadnień związanych z prawem może być niejasne dla wielu. Dlatego też postanowiliśmy ułatwić wam odnalezienie informacji na temat interesujących was rzeczy.

Na naszym portalu internetowym glogow.naszemiasto.pl znajdziecie materiał, w którym umieszczone są linki do porad prawnych na różne tematy.TUTAJ
Dzięki materiałom adwokata Kamila Grossa niejedna osoba odnalazła sposób rozwiązania kłopotu, lub tych kłopotów uniknęła. Zobaczcie, może również dla was te porady będą przydatne.